Adətən övladının narkoman olduğunu axrıncı bilən məhz bəzi valideynlər olur. Bu halda çoxu panikaya düşür və nə edəcəyini bilmir. Bir çox insanlar bunun əks reaksiyaya səbəb ola biləcəyini anlamadan uşaqlara qışqırmağa, onları təhdid etməyə başlayır. Bu isə, uşağın daha da özünə çəkilməsinə və valideynlərindən uzaqlaşmasına səbəb olur.
Belə bir vəziyyətdə necə davranmalı?
Bəzi valideynlər əmindirlər ki, övladı həmyaşıdlarının və ya narkotik alverçilərinin təsiri altında narkotik istifadə etməyə başlayıb. Ancaq uşaqlar özləri deyirlər ki, narkotiki cansıxıcılıqdan qurtulmaq, problemləri unudub dincəlmək, əylənmək, maraqlarını təmin etmək, risk etmək, özünü böyüklər kimi hiss etmək məqsədilə qəbul ediblər. Yəni müstəqillilərini göstərmək, müəyyən qrupa aid olduğunu nümayiş etdirmək üçün.
Yeniyetmələr tez-tez yeni dostların təsirinə düşməkdənsə, oxşar həyat tərzi seçmiş insanlarla vaxt keçirmək üçün yeni həmyaşıdlar qrupuna qoşulurlar. Valideynlər övladlarını hər kəsdən daha yaxşı tanıyırlar və buna görə də onlar üçün narkotik istifadəsinə düzgün alternativ təklif etmək asandır.
Tez-tez övladınıza nəzarət etməyinizin lazım olduğuna dair məsləhətlər eşidə bilərsiniz. Təəssüf ki, praktikada bunu etmək demək olar, mümkün deyil. Televiziyaya baxmağı məhdudlaşdırmaqla və ev internetindən imtina etməklə belə, onu mənfi məlumatlardan qoruya bilməyəcəksiniz. Bu vəziyyətdə fərqli davranmaq lazımdır.
Narkomaniya həm də ona görə qorxuludur ki, uşağın əxlaqi fikirlərini çox tez, çox güclü şəkildə məhv edir. Həqiqət və yalan anlayışları sanki kəsişir və insanın həyatında bu təzahürlər arasında aydın sərhəd yoxdur. Bu baxımdan, öz davranışınız böyük bir profilaktik rol oynaya bilər. Və təbii ki, uşağınız üçün nümunə olduğunuzu bilərək, ardıcıl olun. Əgər dürüstlüyə üstünlük verirsinizsə, onu uşaqda şübhə yarada biləcək ən əhəmiyyətsiz anlara qədər müdafiə edin.
Davranışlarınızı kopyalayır və ona dediklərinizi dinləmirsə…
Bu bilik və üsullardan istifadə etməklə, uşağınız üçün qorunma dərəcəsinin dəfələrlə artacağına əmin olacaqsınız. Nə vaxtsa gəlib deyəcəyinə təəccüblənməyin: "Mən narkotik təklif etdikləri bir mühitdə idim, amma onları qəbul etməkdən imtina etdim".
Uşağa hər hansı bir narkotiki sınamaq təklifindən imtina etməyi öyrətmək çox vacibdir, çünki belə bir məqam var. Uşaqlar bəzən həmrəylikdən və ya özləri üçün müəyyən bir sosial dairədən zorla atılmaq qorxusundan və ya təqlid etmək üçün bu yola əl atırlar. Yəni narkotiki sınamaq istəyini hiss etməsələr də, "dərmanı" sınamağa razılaşırlar.
Uşağın narkotik vasitələrdən istifadə etdiyinə dair fərziyyə valideynlərdə güclü neqativ emosiyalar yaradır ki, bu da tez-tez vəziyyəti daha da pisləşdirə biləcək tələsik, cilovsuz hərəkətlərlə müşayiət olunur.
Özünüzdən başlayın!
Uşağınızın narkomaniyadan qurtulmasını istəyirsinizsə, vəziyyəti özünüz və ailə münasibətlərinizlə təhlil etməyə başlayın. Uşağın narkotik aləminə qaçmaq istədiyi ailədə şərait harada və necə yaradılmışdı? Uşağınızı müalicə etməzdən əvvəl bu şərtlərdən qurtulun, əks halda hərəkətləriniz heç bir effekt verməyəcək:
1. İlk növbədə panikaya düşməyin. Vəziyyəti həll etmək üçün özünüzdə güc tapın. Çaxnaşmaya ehtiyac yoxdur, buna haqqınız da yoxdur. Uşağa qışqırmaq, döymək, hədələmək heç nəyə nail olmayacaq. Sizin və bütün ailənizin kədərinə çevrilən problem düzəldilə bilər. Ancaq vəziyyəti yalnız sakit və düşüncəli davransanız düzəldə bilərsiniz.
2. Vəziyyəti anlayın.
Uşağın narkotikdən istifadə etdiyini dəqiq bilsəniz belə, bu o demək deyil ki, o, mütləq narkotik aludəçisidir (İstisna hallar var ).
Narkomaniyanın formalaşması olduqca tez baş verir, lakin bəzi hallarda vaxt da tələb edir. Nəzərə almamaq mümkün deyil ki, yeniyetmə bir "dərmanı sadəcə sınamağa” inandırıla bilər və ya başqa bir şey (məsələn, dərman, vitamin və s.) əvəzinə dələduzluq yolu ilə verilə bilər, onu təzyiq altında və ya sərxoş vəziyyətdə qəbul etməyə məcbur edə bilər. Qəti nəticələrə tələsməyin. Dərmanla ilk tanışlığın sonuncuya çevrildiyi hallar da var. Vəziyyətin öhdəsindən özünüz gələ biləcəyinizə və ya mütəxəssislərdən kömək istəməyinizə qərar verməyə çalışın.
3. Uşağınızın sizə olan inamını qoruyun.
Uşağınızla bərabər şəkildə danışın. Ünsiyyətin olmaması anlaşılmazlığın artmasına səbəb olur, nəticədə siz və uşağınız bir-birinizdən uzaqlaşırsız. Normal ünsiyyət həmişə təkcə dinləmək deyil, həm də eşitmək qabiliyyətidir. Bu, uşağınızı daha yaxşı başa düşməyə, onun fikirlərini və hisslərini öyrənməyə kömək edəcək. Yeniyetmələrin ünsiyyət qurmaq və onlara qulaq asmaq istəyi güclüdür. Uşaqlığınız, gəncliyiniz və keçmişdə etdiyiniz səhvləri xatırladan söhbət inamı qorumaq üçün çox dəyərli ola bilər. Mümkündür ki, uşaq özünü təsdiq etmək və həyatın dramatikliyindən sağ çıxmaq üçün narkotikdən istifadə edir.
4. Müxtəlif psixoaktiv maddələrin hərəkətləri və nəticələri haqqında mümkün qədər çox məlumat tapın. Bu məlumatla, uşağınızın narkotik istifadə etdiyini göstərən əlamətlərə diqqət yetirin. Əgər fərziyyələriniz təsdiqlənirsə, dayanmayın.
5. Uşağınıza münasibətinizi dəyişdirin.
Baş verənlər sizə başa salmalıdır ki, övladınız artıq yetkindir və öz axmaqlığından və təkəbbüründən narkotik qəbul etməyə başlayıb, bunun son dərəcə təhlükəli olduğunu bilər. Bundan sonra uşaq sizdən heç bir cib pulu almamalıdır. Uşaqlar çox vaxt valideynlərinin pulunu özlərininki hesab edirlər. Bunun belə olmadığını aydınlaşdırın.
6. Özünüzü manipulyasiya etməyə imkan verməyin.
Uşağın müqaviməti, onun qıcıqlanması və sizi manipulyasiya etmək cəhdləri ilə qarşılaşmağa hazır olun. Bu cür şantaj cəhdləri adətən pul əldə etmək üçün edilə bilər. İmtina edildiyiniz halda uşaq pulu almadığı təqdirdə borclarına görə öldürüləcəyini və ya intihar edəcəyini bəyan edə bilər. Bu cür bəyanatlar yalnız sakit və qətiyyətli “yox” cavabı ilə qarşılanmalıdır. Məhdudiyyətlərin tətbiqi son nəticədə yeniyetmənizə ona qayğı göstərdiyinizə əmin olmağa kömək edəcək. Ona olan sevgi və qayğıdan belə hərəkət etdiyinizi və bunu onun maraqlarına uyğun etdiyinizi vurğulamağı unutmayın.
7. Uşağınızın səhvlərini düzəltməyin.
Valideynlər övladının səhvlərini düzəltməklə onun narkotikdən istifadəni davam etdirməyə meylini artırır. Yeniyetmə davranışına görə ikiqat “mükafat” alır: əvvəlcə dərmandan “kimyəvi xoşbəxtlik” şəklində, sonra isə bütün xoşagəlməz nəticələrin aradan qaldırılması məqsədilə. Belə valideyn qayğısı “xidmətə” çevrilir: uşaq öz davranışının nəticələri ilə üzləşmir və nəticə çıxarmır, məsuliyyətsiz və cəmiyyətdə həyata yararsız hala düşür.
8. Az danışın, daha çox işləyin.
Əxlaqi xarakter daşıyan, hədə-qorxu gələn, uşağı “həbsxanaya salmaq”, xəstəxanaya “götürmək” vədləri olan söhbətlər onun üçün tez vərdiş halına gəlir, davranışına biganəlik yaradır. O, sadəcə onları dinləmir və ya dinləyirmiş kimi davranır, amma əslində demək olar ki, heç bir sözü eşitmir. Sözlərinizə qarşı bu münasibət uşaqda ona görə formalaşır ki, siz verdiyiniz “dəhşətli” vədlərin heç birini yerinə yetirmirsiniz. Buna görə də, növbəti təhdidlərinizi dinlədikdən sonra o, asanlıqla yaxşılaşmağa, normal insan olmağa söz verir. O, hər şeyə söz verəcək, çünki heç nəyi yerinə yetirmək niyyətində deyil. O, sizin təhdidlərinizin gerçəkliyinə inanmağı çoxdan dayandırıb. Uşaq sizi öz mülkü hesab edir, ona görə də sizdən heç bir konkret hərəkət gözləmir. Ancaq SƏN vəd etdiyin şeyi etsən, o, daha idarəolunan və itaətkar olacaq.
9. Uşağınıza özbaşına narkotik qəbul etməyi dayandırmaq imkanı verin.
Uşağın özü narkotik istifadə etdiyini etiraf etdiyi, lakin həkimdən kömək istəməkdən qəti şəkildə imtina etdiyi hallar var. Ona belə bir cəhd etməyə icazə verin. Bu, demək olar ki, mümkün deyil, ancaq yenə də buna imkan yaradıb, icazə verin.
10. Özünü müalicə etməkdən çəkinin.
Əgər yeniyetmə ətraf mühitdən birinin tövsiyə etdiyi dərmanlardan istifadə edərək özünü müalicə etmək istəyirsə, qəti şəkildə müqavimət göstərin. Narkomaniyanı müalicə etmək üçün müəyyən dərmanlar istifadə olunur, onların savadsız istifadəsi həyati təhlükəsi olan ciddi ağırlaşmalara səbəb ola bilər. Bacarıqlı, ixtisaslı müalicə yalnız psixiatr-narkoloq tərəfindən həyata keçirilə bilər.
11. Uşağınıza həkim tapmaqda kömək edin.
Bu məqsədlə “qaynar xətt”lər mövcuddur; narkomaniyadan əziyyət çəkən xəstələrə məsləhət vermək, diaqnoz qoymaq, müalicə etmək və reabilitasiya etmək üçün lisenziyaya malik olan klinikalar və mütəxəssislər haqqında hər şeyi öyrənin. Bu vəziyyətdə necə davranmaq barədə məsləhətlər alın. Bəlkə də narkotik qəbul etmək uşağın şəxsi problemlərini həll etmək cəhdidir. Daha sonra ilk növbədə narkoloji müalicə müəssisələrində çalışan psixoloq və ya psixoterapevtlə məsləhətləşmək daha yaxşıdır. Əgər uşağınızın sistematik olaraq narkotik vasitələrdən istifadə etdiyindən şübhələnirsinizsə, vaxt itirmədən psixiatr-narkoloqa müraciət etməlisiniz. Fərqli müalicə üsulları, müxtəlif həkimlər haqqında məlumat əldə edin və sonra metodu və etibar etdiyiniz mütəxəssisi seçin. Uşağınıza həkim tapmağa kömək etmək, edə biləcəyiniz yeganə yaxşılıqdır. Uşağın həkimdən kömək istəmək qərarını dəstəkləmək və mənəvi dəstək üçün ilk görüşdə iştirak etmək lazımdır.
12. Uşağınız narkotikdən istifadəni dayandırdıqdan sonra ona inamı bərpa edin.
Hər şeydən əvvəl, narkomaniya problemini müzakirə etməyi dayandırın, uşağınıza narkotikin varlığını xatırlatmayın, çünki obsesif söhbətlər təxribat rolunu oynaya bilər. Ağlabatan nəzarət sərhədləri təyin edin. Əlbəttə ki, dərhal sakitləşməyəcəksiniz, amma qorxunun ehtiyatlılıqdan üstün olmasına imkan verməyin, uşağın axtarışlarına və müayinələrinə əyilməyin - bu kömək etməyəcək, ancaq ona travma verəcəkdir.
13. Uşağınızın həyatını yaxşılığa doğru dəyişməsinə kömək edin.
Yeniyetmənizlə ünsiyyət qurmaq və birlikdə işlər görmək üçün vaxt tapmağa çalışın. Birlikdə teatrlara, muzeylərə və idman tədbirlərinə gedin. Hobbilərini, maraqlarını təşviq edin, ona xoşladığı bir şeyi tapmağa kömək edin - bütün bunlar ona narkotik istifadəsinə alternativ olmağa kömək edəcək. Siqaret çəkmə, alkoqol və özünü müalicə ilə bağlı hisslərinizə diqqət yetirin. Əgər siz bu cür maddələrin mənfi istifadəsini aradan qaldırmısınızsa, onda sizin nümunəniz uşaqlarınız üçün davranış modeli olacaqdır. Övladlarınızın uğurlarını diqqətdən kənarda qoymayın. Onlara pis şeylərin keçdiyini xatırladın.
Emil MAQALOV
Regional Sosial Təşəbbüslərə Dəstək İctimai Birliyinin sədri, narkoekspert-araşdırmaçı
