“Narkomaniya ilə bağlı təlimlərin əleyhinəyəm...”
“Bizim gənclərdə beyinin sıfırlanmasına ehtiyac var...”
“Azərbaycanda narkomanların qeydiyyata alınmasına son qoyulmaldır"
Narkomaniya onunla yolu kəsişənlər üçün həyatını alt-üst etmiş bəla, tanış olmayanlar üçün dərdlərini unutduran, cazibədar ilğım, başqalarının taleyinə barmaqlarının arasından baxan soysuz xainlər üçün gəlirli biznes, cəmiyyət və dövlət üçün məhvə aparan yoldur. Bu bəla nəinki ölkəmizi, dünyanı, hətta həsədlə baxdığımız, inkişaf səviyyəsinə valeh olduğumuz Avropanı da ağuşuna almış uçurumdur. İnsanlığın uçurumu. Stopnarkotik.az bu problemlə bağlı Almaniyada yaşayan “Ameos Klinikum Hildesheim” klinikasında çalışan həmyerlimiz, həkim-psixiatr Natiq Qubadovla söhbət edib.
- Natiq bəy, son vaxtlar Azərbaycanda narkomaniyaya qarşı ardıcıl mübarizə aparılsa da, təəssüf ki, ciddi nəticə vermir. Sizcə, bunun səbəbləri nədir?
- Mən deməzdim ki, təkcə Azərbaycanda, bütün dünyada bu mübarizə elə bir nəticə vermir. Dünya praktikasına baxdıqda, narkomaniyanın səviyyəsinin aşağı olduğu yerlər ərəb dövlətləri və Çindir. Belə deyim, orada “ağacı kökündən vururlar”. Orada narkomaniyaya qarşı mübarizə ölüm hökmünə qədər gedir. Ölüm hökmünün qorxusu altında narkotiklərin yayılması demək olar ki, yoxdur, varsa da çox az, xüsusi dairələrdə olur.
Azərbaycanda mübarizənin yetərli olub-olmamasına gəlincə, bunu ümumiyyətlə dünya səviyyəsində müzakirə etmək çətindir. Söhbət narkotik mafiya qruplaşmaları, yaxud onlarla əlbir olan narkoşəbəkələrdən gedir. Onlarla mübarizə aparmaq çətindir. Nə qədər mübarizə aparsan da, mümkün deyil. Çünki hər dairədə bağlantıları var. Bir yerdən bağlayırsan, başqa bir yerdə çıxırlar.
Hal-hazırda narkotik istehsalı üzrə kimyəvi üsullar o qədər inkişaf edib ki, müxtəlif çeşidli narkotik maddələri daha asan istehsal etmək mümkün olur. Mübarizə üçün gərək hər bir adama bir polis təhkim edilsin. Bu da mümkün deyil. Mübarizənin qeyri-effektiv olmasına müxtəlif faktorlar təsir edir. Ən əsas faktor da narkotik biznesinin yüksək gəlir gətirməsidir. Mafiyalar dövriyyəyə az miqdarda narkotik cəlb etməklə külli miqdarda pul əldə edirlər. Bəzən istənilən səviyyədən yüksək ranqda olan insanları şirnikləndirə bilərlər. Hamısını yox, bəzilərini. Bu səbəbdən də mübarizə sıfır səviyyəsinə düşür. Təkcə Azərbaycanda yox, dünyanın hər yerində. Avropada da belədir.
- Qeyd etdiniz ki, narkomaniyanın ən aşağı səviyyəsi ərəb ölkələrində və Çindədir. Bir tərəfdən də deyisiniz ki, narkotik ticarəti ən gəlirli biznesdir, bu səbəbdən onu qarşısını almaq çox çətindir. Qanunla da bunun qarşısını ala bimiriksə, bəs, necə etməliyik?
- Kökündən baltalamağı Avropa və Azərbaycan qəbul etmir. Çində və ərəb ölkələrində belədir. Ərəb ölkələrinin hamısını demirəm, mən bildiklərimdə - Səudiyyə Ərəbistanı ilə BƏƏ-də ölüm hökmü cəzası var.
- Ölüm hökmü kimə tətbiq olunur, narkotiki satanlara, ya istifadəçilərə?
- Ölüm hökmü narkotiki satanlara tətbiq olunur.
- Hesab edirsiniz ki, bizdə də narkotik satanlara ölüm hökmü tətbiq olunsa, narkomaniyaya qarşı mübarizə effektiv hal ala bilər?
- Burada belə bir nüans var. Azərbaycan qanunvericiliyində narkotik istifadəçisinə başqa, satana isə tamamilə fərqli cəza nəzərdə tutulur. Səhv etmirəmsə, narkotik satanlara cəza 3 ildən 5 ilə qədərdir. Ən ağır hallarda cəza 9 ilə qədər olur. Bəzən satışa görə həbsə düşənlər özlərini yaxşı aparmaqla azadlığa tez çıxırlar və yenidən həmin işlə məşğul olurlar. Yenə də 3-5 il həbs cəzası alırlar. Mənə elə gəlir ki, narkotik satan şəxslər minimum 25 il cəza almalıdırlar. Bu, mənim ailəsi, yaxın ətrafı, qohum-əqrabası olan, ölkəsini sevən bir insan kimi şəxsi fikrimdir. Çünki cəmiyyətdə insanlığa zərər vururlar. Onların minimim cəzası 25 il olmalıdır. Onlar bu işdən əl çəkməlidirlər. Qısamüddətl cəza onlar üçün yetərsizdir.
- Natiq bəy, bəs narkomaniyanı tətikləyən sosial-psixoloji səbəblər nələrdir? Mən bu mövzuda müsahibələrin gedişində belə bir fikrə çox rast gəlmişəm ki, narkoimaniyanı törədən səbəblər asılılıq xəstəliyindən qaynaqlanır. Asılılıq özünü son fazada narkomaniya, alkoqolizm, iqromaniya kimi biruzə verir. Sizcə, bu, doğru yanaşmadır?
- Mən şəxsi təcrübəmdən deyə bilərəm ki, hər spirtli içki içən adam alkoqolik olmur. Və mənim təcrübəmdə belə hal da olub ki, bir-iki dəfə içki içməklə insanlar içkidən asılı vəziyyətə düşüblər. Bu asılılığı törədən orqanik səbəblərin dərinliyinə varmaq tam mümkün deyil. Şəxsi təcrübəmdən deyə bilərəm ki, insanların bəzilərində meyllilik var. Bu meyllilik asılılıq törədir. Çünki insanların hər bir şeyə marağı olur. Amma müəyyən bir faizdə xüsusi qrup insanlar var ki, onlar buna daha çox meyllidir. Bu genetikadanmı irəli gəlir, nədən irəli gəlir, mən onu deyə bilmərəm. Xəstələrdə kimlər asılılığa meylli olur - baxırsınız ki, kimlər adətən pis vərdişlərə meyllidirsə, risklərə meyllidirsə, bu yola daha çox düşürlər. İkinci tərəfdən sosial-psixoloji səbəblər içində işsizlik yer tutur. Mən Sumqayıt şəhərində böyümüşəm. Mən Sumqayıta gedib-gəldiyim illərdə görürdüm ki, dəhşətli səviyyədə işsizlik insanları narkomaniya yoluna itir. İşsizlik insanı məcbur edir ki, daha asan yolla pul əldə etsin. Bu da insanları iqramaniyaya gətirib çıxarır. İnsanlarda da buna meyllilik varsa, bir tərəfdən də eqozim, narsizm, yəni insanın özü haqqında yüksək xəyali fikri - mən bunu rahatlıqla edə bilərəm – varsa, adam bu tora düşür. Amma narkomaniyada ən çox sosial səbəbin - işsizliyin rolu var. Bunu qeyd etmək lazımdır. Mən Sumqayıta son illər getdiyim zaman narkomaniyanın hər dəfə daha da çox artdığını görürəm. Daha çox bizim yaşda olanların meylliliyini görürəm. Halbuki 35-40 yaşında adam buna yönəlməli deyil, yəni asılılıq bu yaşda olan adamın işi deyil. Amma nədənsə bu yaş tendensiyasında olanlar daha çox narkomaniya və iqramaniyaya yönəlirlər. Çox güman ki, bu da bekarçılığın nəticəsidir.
Bundan da əlavə narkomaniyaya cəlb etmə var. Eşitdiyimə görə, hətta məktəblərin qabağında uşaqları narkomaniyaya cəlb edirlər. Təfəkkürü, düşüncəsi hələ formalaşmamış uşaqları bu yola çəkirlər. Yəni narkomaniyanın səbəbləri çoxtərəflidir. Sosial-psixoloji toplusu var.
- Deyirsiniz ki, narkotik satanlara azı 25 il cəza verilməlidir. Necə düşünürsünüz, bəs, təhsilimizdə hansı dəyişiklikləri etməliyik ki, mübarizə nəticə versin? Yaxud hansı digər sferalarda başqa hansı tədbirlər görülməlidir?
- Şəxsən mən özüm narkomaniya ilə bağlı təlimlərin əleyhinəyəm.
- Nəyə görə?
- Mən özüm Sumqayıtda belə təlimlərdə iştirak etmişəm. Sumqayıtda narkoloji dispanserin həkimi olmuşam. Mənə elə gəlir ki, məktəb yaşlarında antireklam reklam rolunu oynayır. Çünki bu yaşda insanlar çılğınlığa, nəyinsə dadına baxmağa meylli olur. Əlavə olaraq mövzu olmayan yerdə həmin mövzuya toxunmaq narkotik mövzusuna marağı artırır. Qadağan olunan şey həmişə maraq doğurur.
- Bəs çıxış yolu kimi nəyi görürsünüz?
- Çıxış yolu kimi normal təhsil sisteminin qurulmasını. Təhsildən sonrakı sistemin qurulmasını. Mən burada orta məktəb təhsilindən sonrakı tədrisi - ya texniki təhsili, yaxud ali məktəb təhsilini nəzərdə tuturam. İnsanların işə cəlb edilməsini, keçid dövründə onların asudə vaxtlarının az olmasını nəzərdə tuturam. Gənclərin başı qarışmalıdır, həmin tərəfə yönəlmiş nəsə fikirləşməməlidir. Təlim adətən yetişmiş insanlar arasında olmalıdır. 15 yaşında olan bir yeniyetməyə nə qədər desək ki, bala, bu pisdir, o, bunu dərk etməyəcək. Çünki onun keçid dövrüdür...
- Yəni o yeniyetmə pisin necə bir şey olduğunu anlamaq istəyəcək və narkotikə yönələcək...
- Mən həmişə demişəm, özüm də çox tədbirlərdə olmuşam. Hər zaman da demişəm ki, mənə elə gəlir, antireklam reklam rolunu oynayır. Və mənə elə gəlir ki, narkomaniyanın hansı səviyyədə artmasını göz önünə alsaq, səhv etməmişəm.
- Bizdə buna aid xalq məsəli var: “Dəlinin yadına daş salmaq”.
- Bəli, loru dildə desək belədir.
- Deməli, sizcə, uşaqlara narkotikin zərərlərini anlatmadan onları faydalı sahələrə yönəltmək lazımdır ki, boş vaxtları qalmasın...
- Uşaqların beyni həmin dönəmdə başqa şeylərlə məşğul olmalıdır ki, həmin tərəfə yönəlməsinlər.
- İlk dəfə narkotik istifadə edən şəxsə qarşı davranış necə olmalıdır? Onu həbsə atmaq, ya başqa çıxış yolu tapmaq lazımdır?
- Azərbaycan qanunvericiliyinə görə istifadəçiyə həbs cəzası düşmür. Cinayət məcəlləsinə görə, şəxsi istifadə deyilən bir şey var, bu, Cinayət Prosessual Məcəlləsində bir az problem yaradır, heç bir narkoman gedib 0,03 qram heroin almır. Təbii ki, onlar narkotik alanda çox alırlar. 3-4 dozanı birdən alırlar ki, hər dəfə gedib özlərini təhlükəyə atmasınlar. Şəxsin üstündən də şəxsi istehlak miqdarından çox narkotik çıxanda orada problemlər olur. Hansı ki, bu onun ömrünü həbsxanada keçirməsinə daha çox səbəb olur. Bu məsələyə münasibət dəyişməlidir. Onlara qarşı cəmiyyətin münasibəti dəyişməlidir. Stiqma olmamalıdır. Yəni onlar artıq qaralıblar, siz də onları nə qədər qaralasanız da onlar ağaran deyil. Sadəcə, onlara çıxış yolu göstərmək lazımdır və onlardan konkret soruşmaq lazımdır ki, narkotiklə bitirmək istəyirsən, ya yox?! Asılı şəxs narkotiki bitirmək istəmirsə konkret dövlət proqramları var, “Metadon” proqramı kimi, ondan istifadə etməlidir. Bu, zərərin azaldılması proqramıdır. Sadəcə olaraq dövlət tərəfindən təyin edilmiş maddələri qəbul etmək, Hepatit B, Hepatit C, AİDS sindromu ilə yoluxdurmağın qarşısını almaq şərtilə müəyyən bir faiz olacaq ki, onlar ömürlərinin sonuna qədər narkotik istifadə etmək istəyəcəklər. Məncə, prosesi onlara qarşı mübarizə ilə stiqmalaşdırmaq yox, onlara yol göstərmək lazımdır ki, bunun normal sivil qaydası var, belə edək.
- Bu yaxınlarda Milli Məclisdə belə bir təklif səsləndi ki, narkomaniyaya qarşı dövlət proqramı yenilənməlidir. Sizcə, bu proqramda hansı təkliflər yer almalıdır?
- Reabilitasiya proqramları var, amma onlar da yetərsizdir. Bunu açıq demək lazımdır. Azərbaycanda olanda fikirləşirik ki, Avropada tamam başqa cürdür, Avropada bu var, o var. Dünyanın ümumi statistikası var. Narkomaniyaya qurşanmış insanların bir faizi 5 ildən sonra 15 il ərzində narkotikdən kənar dura bilirlər. Onun da müəyyən bir faizi yenidən qayıdır. Amma narkotikə qurşanmış insanların 99 faizi 5 il ərzində yenidən narkotikə qayıdır. Belə çıxır ki, 5 il əsas sınaq müddətidir, 5 ili narkotiksiz keçirsələr tam kənarlaşma olur. Bunu qəbul etmək lazımdır, dünyanın hər yerində belədir. Sumqayıtda “Zərərin azladılması proqramı” üzrə qeyri-hökumət təşkilatı var. Mənə elə gəlir, o insanların hamısını dövlət proqramına cəlb etmək lazımdır ki, özlərinə yoldaş axtarıb kimisə şirnikləndirib, kiminsə başını aldadıb, narkotiklərə qurşandırıb yoldan çıxarmasınlar. Ən azından bu narkomanlar sıralarına yeni insanları qata bilməsinlər. Mən Avropadakı təcrübəmdən deyə bilərəm ki, reabilitasiya proqramları o qədər də effekt göstərmir. Yəni insan o yolu seçirsə, o yolu da seçəcək.
- Narkomaniya ilə mübarizədə müxtəlif dövlətlərin təcrübəsi var - Portuqaliya, İsveçrə, Yaponiya və s. Necə düşünürsünüz, bizdə bu təcrübələrdən hansındansa istifadə edilməlidir, yoxsa özümüzə məxsus tədbirlər planı hazırlamalıyıq?
- Təbii ki, hər bir dövlətin öz mentaliteti var, yaponları başqasıyla mübahisə edə bilmərik. Onların mentaliteti, yanaşması tam başqadır. İsveçrə də həmçinin. Portuqaliya modeli ilə tanış deyiləm. Amma təbii ki, bizim temperamentə, mentalitetə uyğun reabilitasiyanı da, ondan sonrakı dönəmi də əhatə edəcək model, proqram hazırlanmalıdır. Yəqin ki, oturub düşünəcəklər, bir model hazırlayacaqlar. Nə dərəcədə effektli olduğu sonra görüləcək. Yenə deyirəm, orada bizim mentalitetdə ən xoşuma gəlməyən tərəflərdən biri olan keçid dövründəki uşaqların kriminal düşüncə tərzi ilə, təfəkkürü ilə böyüməsi nəzərə alınmalıdır. Çünki bu sonradan narkomaniyaya gətirib çıxara bilər. Məncə, bizim gənclərdə beyinin sıfırlanmasına ehtiyac var. Buna görə təhsil proqramı, ümumiyyətlə məşğulluq proqramı gözdən keçirilməlidir ki, sonradan tədbir görmək mümkün olsun. Biz reabilitasiya proqramı da hazırlaya bilərik, hər şey hazırlaya bilərik. Bir ay xəstənin vəziyyətdən çıxarılması, lomka-ağrı sindromundan xilas edilməsi nəzərdə tutula bilər. 6 ay da xəstənin reabilitasiya olması. Və sonra insanın sosial təminatı olmayacaqsa, iş tapa bilməyəcəksə, təzədən həmin yaşamına qayıdacaqsa edilənlərin hamısı boşa gedəcək. Buna görə narkomaniya ilə mübarizə proqramında kompleks nəzərə alınmalı çox şeylər var. Əsas sonrakı mərhələ, yəni keçmiş xəstələrin sosial-psixoloji təminat şəraiti, işsizlik məsələsi hazırlanmalıdır, sonra qalan şeyləri etmək olar.
- Natiq bəy, narkotik aslılılığı olan şəxslər reabilitasiya proqramını tam keçsələr, fiziki-bioloji-psixoloji baxımdan əvvəlki hallarına tam qayıda bilirlərmi? Nəzərə almaq lazımdır ki, narkotik asılılığı onları tam çökdürür və əksər hallarda Hepatit xəstələri olurlar.
- Belə deyək, AİDS-i və Hepatit B-ni çıxmaq şərtiylə(Hepatit C-nin müalicəsi var), xəstənin durumuna baxmaq lazımdır ki, ağırlaşma hansı dərəcədədir. Qaraciyər serrozu varmı və s. Təbii ki, bunlar yoxdursa, ilkin mərhələdə onlar vəziyyətdən çıxarmaq, ilkin vəziyyətə qaytarmaq olar. Sağlamlıq baxımından remissiya vəziyyətinə qaytarmaq olar...
- Bəs, bu şəxslər psixoloji baxımdan normal hallarına qayıda bilirlərmi?
- Çox çətindir. Onları demək olar ki, tam normal vəziyyətlərinə 10 ildən sonra qaytarmaq olar. Ən yaxşı halda. Çünki onlar narkotiklə üzülüşdükdən sonra belə, fikirlərində daima narkotik var. Narkotik vasitələrin təsiri altında yaşadıqları həzz onların ömür boyu yadından çıxmır.
- Maraqlıdır, Almaniya dövləti hazırda narkomaniyaya mübarizə sferasında hansı tədbirlər həyata keçirir? Azərbaycan bu təcrübədən yararlana bilərmi?
-Mənə elə gəlir ki, elə Azərbaycanda da burada olan vəziyyət var. Polisin satışa qarşı mübarizəsi var. Sadəcə olaraq Almaniyada xəstələrin, yaxud narkomanların qeydiyyata alınması yoxdur. Hər hansı şəxs tibb müasisəsinə gəlir, diaqnoz qoyulur, müalicəsini alır, gedir. Amma Azərbaycanda qeydiyyat var. Mən deyə bilmərəm ki, işlədiyim şəhərdə neçə nəfər hansı növ narkotikdən istifadə edir, alkoqolizmdən əziyyət çəkir, yaxud narkotik aludəçisidir. Azərbaycandakı qeydiyyat məsələsi SSRİ-dən qalma ənənədir. Birinci bu ənənə yola salınmalıdır. Heç bir narkoman qeydiyyata düşməməlidir. Qeydiyyat özü problemlər yaradır. Əgər həmin aludəçi 1 ay ərzində xilas ola bilsə, 5 il ərzində heç yerdə işə düzələ bilmir. Bu, böyük problemdir. Avropada belə bir şey yoxdur. Kimsə narkotik istifadə də edə, alkoqolizmdən də əziyyət çəkə bilər. Bəzən elə olur, müdiri aludəçini müalicə almağa göndərir ki, heç olmasa müalicədən sonra gəlib normal işləsin. Bu nə dərəcədə uğurlu olur, başqa məsələdir. Amma biləndə ki, işçi aludəçidir, “onu işdən çıxarım”, - belə bir şey yoxdur.
- Bu strategiya narkomaniyanın azalmasına fayda verirmi?
- Xeyr, təsiri yoxdur.
- Deməli, onlar da problemi boş buraxıblar. Daha çox narkomaniyanın qarşısını almağa yox, narkomaniya ilə yaşamağa üstünlük veriblər.
- Bəli, sadəcə normal ailələr uşaqlarını narkomaniyadan çəkindirməyə çalışırlar. İşləmək istəyənə iş var. Ona görə buradakı normal ailələr uşaqlarına təlqin edirlər ki, mütləq deyil universitet oxuyasan, amma peşən olmalıdır, işləməlisən. Ailələr uşaqları məktəbi qurtaranda onları yönləndirməyə çalışırlar. Belə deyim, bununla yaşamağa öyrəşiblər, biz də öyrəşməliyik. Hər hansı psixi xəstəlik kimi narkomaniyanı da xəstəlik kimi qəbul etməliyik. Narkomanları biz onsuz da cəmiyyətimizdən uzaqlaşdıra bilməyəcəyik. Uzaqlaşdırmağı istəməklə vəziyyəti daha da ağırlaşdıracağıq.
- Bəs, sizcə, narkomaniya ilə yaşamağa öyrəşmək genefonda necə təsir edəcək? Axı narkomaniyanın fəsadları da var.
-Məncə, genefonda bir təsiri olmamalıdır. Amma düşüncəyə təsir edəcək. Əgər biz demokratiya, Qərb yolunu seçmişiksə nəzərə almalıyıq ki, hər şey açıq olmalıdır. Bunun gətirdiyi mənfi fəsadlar da olacaq. Biz cəmiyyət şəklində mənfi fəsadlara qarşı durmaq istəyiriksə, strategiya tamam başqa olmalıdır.
- Sizin bir azərbaycanlı kimi buna baxışınız necədir? Demokratiya naminə narkomaniya ilə yaşamağa öyrəşməliyik, ya əhalini sağlam, genefondumuzu təmiz saxlamaq üçün çalışmalıyıq?
- Açığını desəm, satışın qarşısını ala bilməyəcəyik. Azərbaycana cənubdan (İrandan) narkotikin daha çox gəlməsi və bir çox sadaladığım faktorlar bunu mümkünsüz edir. Nə qədər çalışsaq da, inanmıram ki, Azərbaycanda radikal qərarlara gedib, kiməsə satışa görə ömürlük cəza verilsin. Ona görə də maksimal dərəcədə onunla yaşamağa çalışmaq lazımdır. Narkomaniyaya düçar olmuş şəxslərə xəstə bir insan kimi yanaşmaq, onlar üçün narkotik istifadə edə biləcəkləri yer açılması, onları dövlətin “Metadon” proqramına cəlb etmək, onların arasında buna yönəltmək olar ki, heç olmasa başqalarını da bu bataqlığa salmaqdan yayınsınlar.
Söhbətləşdi: Asya ŞÜKÜROVA
Stopnarkotik.az