İnsanı asılılığa sövq edən onun həzz istəyi, bu həzz anında ifraz olunan "dopamin" hormonudur. Dopamin başımıza gələnlərdə, meylləndiyimiz şeylərdə asılılığı tətikləyən "həzz tələsi" kimi də çıxış edir. Sanki beynimiz bizi aldadır. Bəs bu aldatma əslində özünü necə biruzə verir?
Insan beynində onun motivasiya olub-olmayacağına, yoxsa günü laqeyd keçirməyə qərar verən bir sistem var. Bu sistem dopamin neyromediatoru tərəfindən idarə olunur və onun necə işlədiyini başa düşmək həyatımızı kökündən dəyişə bilər.
Dopamin haqqında əsas fikir budur ki, o həzz hormonudur. Elmi həqiqət isə hesab edir ki, dopamin = arzu və motivasiyanın neyromediatorudur.
Alimlər buna sübut kimi klassik təcrübəni dəlil gətirirlər: elm adamları siçovullarda dopamin neyronlarını stimullaşdırırlar, heyvanlar həzz almırlar, lakin hərəkət etməni dayandıra bilmirlər.
Bu, sosial şəbəkələrə, oyunlara və sonsuz skrollinqə (yəni bir şeyi dəfələrlə izləmək) olan asılılıqların altında yatan səbəbi izah edir.
Müasir asılılığın mexanizmi belədir:
— İş sxemi: Bildiriş → dopamin ifrazı → telefonu yoxlamaq istəyi → hərəkət → dopamin düşməsi → boşluq hissi → yenə yoxlama istəyi.
— Əsas məqam: dopamin mükafatı alana qədər, yəni telefona qədər - gözləmə anında ifraz olunur. Telefona baxış anı beynin vəd etdiyi həzzi vermir.
Buna görə beyin növbəti həzzi yarada biləcək gözlənti anını axtarırıq. Nəticədə isə həzz reseptorları daha az həssas olur. Əvvəllər motivasiya edən şey indi darıxdırıcı görünür. Eyni təsir üçün getdikcə daha güclü stimulyatorlara ehtiyac yaranır.
Dopamin tələsi və ya dopamin asılılığı, beynin uzunmüddətli hədəflərə diqqət yetirməkdənsə, həzz verən mükafat ehtiyacını ödəmək üçün tez və asan dopamin mənbələri axtarmağa başladığı zamandır. Bu, sosial media asılılığı, qida və ya maddələrin nəzarətsiz istehlakı kimi müxtəlif problemlərə gətirib çıxara bilər ki, bu da sağlamlıq və rifaha mənfi təsir göstərə bilər.
Beyin bizi necə aldadır:
Dopaminin sürətli ifrazını tətikləyəcək vəziyyətlərə yönəlir: Sosial şəbəkələr, oyunlar, onlayn alış-veriş, qadjetlər və digər onlayn əyləncələr beyində dopamin ifrazını çox tez aktivləşdirir. Bu, adətən çox tez və asanlıqla əldə etdiyimiz həzz hissinə səbəb olur.
Neyroplastiklik:
Beyin dopaminin tez-tez ifrazına uyğunlaşır və həmin həzz hissini əldə etmək üçün bizə getdikcə daha çox stimul lazım olur. Bu, “tolerantlıq” effekti yaradır, yəni beyin əvvəl tez reaksiya verib həzz aldığı şeylərdən daha əvvəli həzzi almamağa başlayır və beyin özünü yaxşı hiss etmək üçün yeni və daha güclü dopamin mənbələri axtarmağa başlayır. Narkotik istifadəçilərinin hər istifadədən sonra daha çox doza və daha ağır narkotiklərə əl atmasının səbəbi budur.
Psixoloji mükafatın çatışmazlığı:
Əgər insan məqsədlərinə çatmaq, yeni biliklər, sosial təmaslar kimi təbii mənbələrdən kifayət qədər dopamin qəbul etmirsə, bu məmnuniyyəti əldə etmək üçün alternativ yollar axtarmağa başlaya bilər.
Dopamin asılılığının simptomları:
Daim bir anlıq mükafatlandırılmağa can atmaq və uzun müddətli səy tələb edən işlərdən qaçınmaq.
Qadcetlərdən, sosial şəbəkələrdən, oyunlardan və digər onlayn əyləncələrdən həddindən artıq istifadə.
Konsentrasiya və uzunmüddətli hədəflərə diqqət yetirmə ilə bağlı problemlər.
Artan narahatlıq və qıcıqlanma.
Alkoqol, narkotik və ya qeyri-sağlam qida kimi dopamin əldə etməyin alternativ yollarını axtarın.
Dopamin tələsindən necə qurtulmaq olar:
Özünə nəzarət və fərqindəlik:
Dopaminə qarşı vərdişlərinizi və reaksiyalarınızı anlayın.
Alternativ mükafat mənbələri axtarın:
İdmanla məşğul olun, yeni şeylər öyrənin, yaxınlarınızla ünsiyyət qurun, yaradıcılıqla məşğul olun.
Qarşınnızda real və əlçatan məqsədlər qoyun:
İnkişaf və məmnunluq hissi verən planlar yaradın.
Mütəxəssislərdən kömək istəyin:
Əgər dopamin asılılığı ciddidirsə, psixoloq və ya psixoterapevtdən kömək istəyin.
"Dopamin orucu" strategiyasından istifadə:
Bəzi insanlara yaşamın təbii balansını bərpa etmək üçün dopamin stimulyatorlarına əl atmanı müvəqqəti məhdudlaşdırmaq faydalı ola bilər. Yəni bu həyat yalnızca həzz almaq üçün deyil, bizə verilən bu ömür müddətində yerinə yetirməli olduğumuz işlər, vəzifələr, görəvlər var. Həyata yalnız mükafatlandırma (yəni həyatın yalnız həzz ala biləcəyimiz yer yox) prizmasından yox, həm də müəyyən öhdəliklərimiz, missyamız olduğu yer olduğu aşılanmalıdır.
Xatırlamaq vacibdir: zövqləri tam inkar etmək yersiz və hətta psixika üçün zərərli ola bilər. Təbii dopaminin mənbələri ilə zərərli ola bilən tərəflər arasında tarazlıq tapmaq lazımdır. Başqa sözlə, öhdəçilik və mükafatlandırma arasında nizamı müəyyənləşdirmək lazımdır.
Stopnarkotik.az