Dünya təcrübəsində xüsusilə savaşda iştirak edən hərbçilərin narkotikdən istifadə etməsi az rast gəlinən hadisə deyil. Nəzərə alsaq ki, sağ qalan hərbi qulluqçular yenidən topluma qayıdacaq, şübhəsiz, həm onların özləri, həm də bütövlükdə cəmiyyət üçün bu tendensiyanın ciddi nəticələri olur.
Konkret olaraq bizim ölkəyə gəldikdə, Stopnarkotik.az-ın “YouTube” platformasında yayımlanan videomateriallarda keçmişdə narkotik asılısı olan bəzi şəxslərin 44 günlük müharibədə, bəzilərinin isə hərbi xidmət müddətində bu maddənin mübtəlasına çevrildiyi nümayiş olunub. Təcrübə göstərir ki, belə halların qarşısı alınmaqdıqda onların xəstəliyi daha da dərinləşir, xroniki hala keçir.
Bəs, hərbi qulluqçular niyə narkotikə ehtiyac duyurlar? Yaxud onlar arasında hansı maddələr daha çox populyardır və bunu necə əldə edirlər? Eyni zamanda, bu problemi həll etmək üçün nə etmək lazımdır?
Bu və digər suallara cavab tapmaq üçün üçün bir sıra tədqiqatlara nəzər sala bilərik.
Ümumiyyətlə, orduda narkotik istifadəsi stress, travma və bu maddələrin asan əldə edilməsi səbəbindən geniş yayılır. Ən məşhur narkotiklər isə marixuana, amfetaminlər və opioidlərdir (reseptlə satılan dərmanlar da daxil olmaqla). Narkotik satış mənbələrinə qeyri-qanuni bazarlar, apteklər və hətta tibb müəssisələri daxildir. Bu məsələdə ümumi qadağa siyasəti işləmir və çözüm daha çevik yanaşma tələb edir.
Narkomaniyanın çeşidli kriminal nəticələri olduğu kimi, hərbi qulluqçuların arasında da narkotik istifadəsi probleminin uzunmüddətli nəticələri var. O cümlədən də müharibə veteranları arasında cinayətlərin artması və onların reinteqrasiyasındakı çətinliklər. Xatırlayırsınızsa, 44 günlük müharibədən keçən müddət ərzində qazilər arasında intihar hallarına da rast gəlindi. Bu məsələlər açılıb-ağardılmasa da, Stopnarkotik.az-ın ərsəyə gətirdiyi videomateriallarda belə iddialar səsləndi ki, intihar edən qazilərimizin bəziləri narkotik istifadəçisi olub. Müharibə özü ilə bərabər elə vəziyyət yaradır ki, onun dağıdıcı psixoloji təsirindən qurtulub rahatlamaq istəyən iştirakçılar çarəni narkotikdə də tapa bilirlər.
44 günlük müharibədən artıq 5 il keçib. Deyilənlərə nümunə kimi hazırda Ukryana cəbhəsində yaşananları misal gətirə bilərik.
Aktiv döyüş zonalarında narkotik istifadəçiləri 30%-ə çatıb
Son araşdırmalar Ukrayna ordusunda narkotikdən istifadənin geniş vüsət aldığını göstərir. “GI-TOC”un 2024-cü il məlumatlarına görə, hərbi qulluqçuların təxminən 15-20%-i xidmət zamanı ən azı bir dəfə narkotikdən istifadə edib. Bu, təkcə şəxsi vərdişlərlə deyil, həm də həddindən artıq stress və müharibə travmasının öhdəsindən gəlmək cəhdləri ilə bağlıdır. Məsələn, aktiv döyüş zonalarında istifadə səviyyəsi 30%-ə çata bilər ki, bu da stressin yüksək intensivliyi və psixoloji yardıma çıxışın olmaması ilə izah olunur.
Bu problem münaqişədən sonrakı cəmiyyət üçün də böyük risklər yaradır. Məsələn, narkomaniyaya meylli veteranlar daha çox cinayətə bulaşır, işsizlik və sosial təcridlə üzləşirlər. Mütəxəssislərin hesablamalarına görə, heç bir tədbir görülməsə, Ukraynada 2030-cu ilə qədər veteranların 10%-ə qədəri xroniki asılılıqdan əziyyət çəkə bilər ki, bu da onların reabilitasiyası üçün əhəmiyyətli vəsait tələb edir.
Hərbi qulluqçuların narkotik istifadəsinə gəlincə, bunun səbəbləri müxtəlifdir və çox vaxt bir-birilə zəncirvari bağlıdır:
Stress və travma: Həyati təhlükə, döyüş və silah yoldaşlarının itkisi üçün daimi təhdidlər travma sonrası stress pozğunluğuna səbəb olur. Psixoloqların fikrincə, Ukrayna əsgərlərinin 40%-ə qədəri TSSB əlamətlərini yaşayır və onların çoxu narkotikdə rahatlıq axtarır.
Fiziki ağrı: Yaralanmalar və xroniki ağrılar ağrıkəsicilər tələb edir ki, bu da opioid asılılığına səbəb ola bilər. Məsələn, tramadol kimi dərmanlar yerlərdə yazılır, lakin onların istifadəsinə nəzarət azdır.
Sosial təzyiq: Bəzi hərbi hissələrdə narkotikdən istifadə subkulturanın bir hissəsinə çevrilir. Əsgərlər bildirirlər ki, marixuananın birlikdə istifadəsi "gərginliyi aradan qaldırmağa" və komanda ünsiyyətini gücləndirməyə kömək edir.
Narkotikləri qeyri-qanuni kanallar və ya apteklər vasitəsilə əldə etmək asandır, xüsusən də nəzarətin minimal olduğu cəbhə bölgələrində. Hərbi qulluqçular əsasən hansı preparatlardan istifadə edirlər?
Marixuana 60 faiz hallarda istirahət, stressdən qurtulma məqsədilə istifadə olunur. Amfetaminlər 25 faiz halarda gümrahlıq və diqqətin cəmlənməsi üçün istifadə olunur. Opioidlər 20 faiz halarda ağrı kəsici kimi istifadə olunur. Alkoqol stressin aradan qaldırılması üçün istifadə olunur və texniki olaraq narkotik deyil, amma 80 faiz halarda asılılıq yaradır.
Amfetaminlər sinir sistemini sürətləndirən stimulantlardır, tez-tez döyüşdə ayıqlığı, aktivliyi qorumaq üçün istifadə olunur. Döyüşlər uzandıqca onların populyarlığı artır. Məsələn, 2023-cü ildə Donetsk vilayətində insidentdə 10 əsgərdən ibarət qrup amfetaminlərdən sistematik istifadəyə görə saxlanılmışdı. Onlar "gecə növbələrinə tab gətirmək" üçün stimullaşdırıcı maddələrdən istifadə etdiklərini söyləmişdilər.
Heroin aludəçisinə çevrilən ABŞ hərbçiləri
Orduda narkotik problemi bir ölkəyə aid deyil. Məsələn, ABŞ-da Vyetnam müharibəsindən sonra (1965-1973), Amerika əsgərlərinin 20%-ə qədəri heroin aludəçisi kimi geri döndü. Bu, məcburi sınaq və müalicəni əhatə edən “Qızıl Axın Əməliyyatı” - “Operation Golden Flow” kimi reabilitasiya proqramlarının yaradılmasına səbəb oldu. Bu gün ABŞ ordusu narkotik istifadəsinə sıfır tolerantlıq siyasətinə malikdir, lakin bunun qarşısının alınması və dəstəklənməsinə diqqət yetirir.
İsrail əsgərləri arasında da marixuana istifadəsinin artdığı deyilir. Burada sərt cəzalar əvəzinə maarifləndirici proqramlar və psixoloji yardım tətbiq olundu ki, bu da 5 il ərzində narkomaniyanın səviyyəsini 15% azaltdı.
Əfqanıstana gəlincə, ölkə narkotik ticarətinə yaxın olduğu üçün əfqan ordusu kütləvi tiryək istifadəsindən əziyyət çəkir. Lakin resursların çatışmazlığı bununla mübarizəni səmərəsiz edir. Beynəlxalq təcrübə göstərir ki, cəza tədbirləri nadir hallarda əsgərlərin paralel dəstəyi olmadan səmərə verir.
Hazırda orduda total qadağa siyasəti səmərəsizdir. Bu, problemin psixoloji və tibbi aspektlərinə məhəl qoymur və heç bir dəstək vermir. Burada daha çevik yanaşma tələb olunur, o cümlədən birbaşa hərbi hissələrdə reabilitasiya və psixoloji dəstək proqramları. Asılılıq əlamətlərini (məsələn, davranış və ya fiziki vəziyyətdə dəyişikliklər) tanımaq üçün komandirlərə təlim keçirilməlidir. Cəzadan qorxanlar üçün könüllü kömək istəyənlərə amnistiya verilməlidir.
Problemlə mübarizə üçün aşağıdakı tədbirlər təklif oluna bilər:
Hərtərəfli dəstək: Veteranların psixoloji yardımı, reabilitasiyası və reinteqrasiyası üçün proqramların yaradılması. Məsələn, müharibə vəziyyətində cəbhəboyu zonalarda mobil psixoloq qrupları işləyə bilər.
Apteklərə nəzarət: Elektron reseptlərin tətbiqi və pozuntulara görə cərimələr daxil olmaqla, reseptlə satılan dərmanların satışının tənzimlənməsinin gücləndirilməsi.
Təhsil: Əsgərləri narkotiklərin təhlükələri və idman yaxud meditasiya kimi stressdən azad etməyin alternativ yolları haqqında maarifləndirmək.
Beynəlxalq əməkdaşlıq: Digər ölkələrlə təcrübə mübadiləsi, proqramların maliyyələşdirilməsi üçün BMT və ya Aİ-dən qrantların cəlb edilməsi.
Statistika və monitorinq: Tədbirlərin effektivliyini qiymətləndirmək üçün problemin miqyası haqqında müntəzəm məlumatların toplanması.
Nəticə
Narkotik istifadəsi təkcə əsgərlərin şəxsi problemi deyil, bütün cəmiyyətin problemdir. Kompleks yanaşma olmadan veteranlar üçün risklər daha da artır. Problem təkcə dövlətin diqqətini deyil, həm də vətəndaş cəmiyyətinin, könüllülərin fəal iştirakını tələb edir. Unutmayaq ki, hər bir asılılıq halı təkcə statistika deyil, həm də dəyişdirilə bilən insan taleyidir.
Ülviyyə ŞÜKÜROVA
Stopnarkotik.az