Nərmin Azad: “İnkişaf etmiş ölkələrdə uşaqların internet davranışına nəzarət çox ciddi qaydalarla tənzimlənir”
Müasir texnologiyalar ailə strukturu üçün həm fürsət, həm də təhlükə yaradır. “Telefon pisdir, uşaqlar çox istifadə edir” kimi sözlərlə yaxşı nəticə əldə etmək mümkün deyil.
Texnologiya demək olar ki, valideyn-uşaq münasibətini yenidən formalaşdırır. Ünsiyyətin ritmini, ailədaxili emosional dinamikanı, hətta valideynin avtoritet anlayışını dəyişir. Bəzi valideynlər uşaqla rəftarlarını bilmirlər. Elə valideyn var ki, “Evdə olsa da, evdə olmayan valideyn” rolunu yaxşı oynayırlar.
Smartfonların verdiyi fasiləsiz iş rejimi valideynləri fiziki olaraq evdə, amma psixoloji olaraq başqa məkanda saxlayır. Uşaq üçün bu, “diqqətsiz sevgi” hissi yaradır. Valideyn toxunur, amma dinləmir; cavab verir, amma əlaqə yaratmır. Bu, uşağın özünü ifadə etmə istəyini zəiflədir və “mən vacib deyiləm” mesajını formalaşdırır. Hər zaman deyirik ki, uşağın ilk müəllimi anasıdır. Bəli, ana ilk tərbiyənin, ilk danışığın göstəricisidir.
Günümüzdə sosial şəbəkər, oyun platformaları uşağın tərbiyəsi ilə məşğul olan digər bir sahədir. Alqoritmlər uşağın diqqətini cəlb etmək üçün ekstremal ritm, daha güclü rənglər və emosional şişirtmə istifadə edir. Bu isə valideynin rolunu zəiflədir: uşaq üçün “ən maraqlı” və “ən inandırıcı” mənbə artıq valideyn yox, ekrandakı fiqurdur.
“Rəqəmsal nəzarət” və gizli gərginlik valideynlərin GPS izləmə, ekran vaxtı məhdudiyyəti və tətbiq nəzarəti uşağın təhlükəsizliyi üçün nəzərdə tutulsa da, uşaqda “mənim özümə aid sahəm yoxdur” hissi yaradır. Təəssüf ki, bu hal gizli narazılığa və gənclərdə müstəqillik iddiasının daha sərt formalarına səbəb olur.
Hətta demək olar ki, müşahidələr əsasında artıq bir neçə yeni “rəqəmsal valideyn” tipi ortaya çıxıb: Misal üçün “Selfi-valideyn” –yəni uşağın real ehtiyacından çox görüntüsünü və sosial mediada yaratdığı imici düşünür.
“Texno-panik valideyn” – texnologiyanı tam qadağan edir, nəticədə uşaq gizli istifadəçi olur. Bunu valideyn anlayanda isə çox gec olur.
“Rəqəmsal müttəfiq valideyn”lər isə texnologiyanı uşağın dilində başa düşür, birgə istifadə edir, həmçinin sərhədi olan valideyn tipidir.
Günümüzdə gənclərin və uşaqların dialoqda çətinlik çəkdiklərini görürük. Bu isə onun göstəricisidir ki, deməli rəqəmsal mühitdə duyğular “emojisiz” tamamlanmır. Valideyn isə bunu “uşaq hər adamla danışmağı sevmir” kimi qiymətləndirir. Əslində isə uşaq ekranda daha rahat ünsiyyət qurma modelinə alışıb və real emosional çılpaqlıq onu narahat edir.
İnsan münasibətləri ritm üzərində qurulur. Misal üçün, baxmaq, dinləmək, reaksiya vermək. Texnologiya bu ritmi sürətləndirir, insan isə eyni sürətlə emosional işləmə gücünə sahib deyil. Valideyn–uşaq arasında tədricən “uyğunsuz ritm sindromu” yaranır: valideyn tez yorulur, uşaq tez sıxılır, hər ikisi ekranı sığınacaq kimi seçir.
Deməli, texnologiya nə düşməndir, nə də qurtarıcı. O, valideyn–uşaq münasibətlərində üçüncü tərəfə çevrilib və bu münasibət ona uyğun yenidən qurulmalıdır. Əsl məsələ texnologiyanı qadağan etmək deyil, ailə içi emosional əlaqəni ondan güclü saxlamaqdır. Övlad ailədə gördüyü münasibətdən aqressiv olur. Ailədə uşaq nə görürsə, mütləq şəkildə onu yansıdır. Bütün psixoloqlar və alimlər də bunu təsdiqləyirlər. Uşaq valideynin pis rəftarını, bəyənmədiyi hərəkətini gördükcə özü də valideyni kimi olur. Psixologiyada buna “koqnitiv dissonans” deyilir. Bəzən eşidirik, uşaq deyir ki, valideynim falçıya gedir, mənimlə kobud rəftar edir. Bir müddət sonra isə fikir veririk ki, valideynin etdiklərini eynən təkrar edir. “Nankor övlad”, “pis insan” belə yaranır. Çox uzağa getmədən, valideyn öz davranışlarına baxsa, uşağının niyə o vəziyyətdə olduğunu anlayar.
Psixoloq Nərmin Azad da bu fikirdədir ki, uşaq bir aynadır - o, evdə gördüyünü cəmiyyətə əks etdirir. Buna görə də tərbiyə evdən başlanmalı, məktəbdə isə davam etdirilməlidir: “Uşağa telefon, internet və sosial şəbəkələrdən istifadə imkanı verən, lakin bunun nəzarətini təmin etməyən, övladının hansı səhifələrdə, hansı insanlarla ünsiyyətdə olduğunu bilməyən valideynlər bu kimi halların birbaşa səbəbkarlarıdır. Elə hallar olur ki, müəllim və psixoloqların belə, bilmədiyi məlumatları şagirdlər sosial mediadan öyrənərək paylaşırlar. Dünya təcrübəsi göstərir ki, inkişaf etmiş ölkələrdə uşaqların internet davranışına nəzarət çox ciddi qaydalarla tənzimlənir. Yaponiyada məktəblilərin telefon istifadəsinə dair xüsusi “Uşaq smartfon qaydaları” tətbiq olunur - valideynlər uşağın gün ərzində telefonu neçə saat istifadə etdiyini və hansı tətbiqlərdə olduğunu izləyə bilirlər. Belə halların qarşısını almaq üçün təkcə məktəblərin məsuliyyətini artırmaqla nəticə əldə etmək mümkün deyil. Əksinə, məktəbin üzərinə əlavə məsuliyyət qoymaqla biz əsas problemi - valideyn məsuliyyətsizliyini kölgədə qoyuruq. Hər bir ailə bilməlidir ki, övladın tərbiyəsi nə qədər məktəbin işi olsa da, bu məsuliyyətin təməli evdə qoyulur. Məktəb uşağın davranışını formalaşdırmaqda mühüm rol oynasa da, məktəbin işi ailənin verdiyi təməl üzərində qurulur. Əgər evdə düzgün dəyərlər aşılanıbsa, məktəbdə bu dəyərlər möhkəmlənir. Övlad ailədə gördüyü münasibətdən aqressiv olur. Ailədə uşaq nə görürsə, mütləq şəkildə onu yansıdır. Bütün psixoloqlar və alimlər də bunu təsdiqləyirlər”.
Psixoloq deyir ki, uşaq valideynin pis rəftarını, bəyənmədiyi hərəkətini gördükcə özü də valideyni kimi olur: “Psixologiyada buna “koqnitiv dissonans” deyilir. Bəzən eşidirik, uşaq deyir ki, valideynim falçıya gedir, mənimlə kobud rəftar edir. Bir müddət sonra isə fikir veririk ki, valideynin etdiklərini eynən təkrar edir. “Nankor övlad”, “pis insan” belə yaranır. Çox uzağa getmədən, valideyn öz davranışlarına baxsa, uşağının niyə o vəziyyətdə olduğunu anlayar.
Əvvəllər valideynlər uşaqlara qarşı daha anlayışlı, mehriban olurdular, amma indi vəziyyət dəyişib. Bir tərəfdən valideynlər iş yükündən yorğun olur, günün çox hissəsini işdə keçirirlər, evə gələndə isə uşaqlarla ünsiyyətə vaxt ayırmaqda çətinlik çəkirlər. Nəticədə, az vaxtın içində uşaqlarla münasibət təkcə nəzarət və tənbeh üzərində qurulur. “Bu belə olmaz”, “sən belə etməlisən” kimi sərt və birtərəfli göstərişlər uşaqların ruhunda təzyiq yaradır. Müasir texnologiyalar da vəziyyəti daha da çətinləşdirir. Uşaqlar artıq əksər vaxtlarını telefon və kompüterlə keçirirlər. Valideynlər isə ya buna qarşı sərt reaksiya verir, ya da özləri də çox vaxtlarını sosial şəbəkələrdə keçirirlər. Bu ikili standart uşaqlarda qarışıqlıq və narazılıq yaradır. Onlar valideynlərinin nə istədiyini anlamaqda çətinlik çəkirlər, bu da ailə içi ünsiyyətin zəifləməsinə səbəb olur.
Odur ki, ailə, uşaq, valideyn münasibəti “qoşa qala divarları” ilə qorunmalıdır. Unutmayaq ki, uşaqlar bizim gələcəyimizdir”.
Hazırladı: Jalə FAMİLQIZI