19-cu əsrdən 1979-cu il inqilabına qədər İranda narkotik siyasəti qanuniləşdirilmədən sərt qadağaya qədər çox dəyişdi. 19-cu əsrin sonlarında, hökumətin ölkənin çox hissəsi üzərində effektiv nəzarəti olmasa da, İran dünyanın ən böyük tiryək ixracatçılarından biri idi.
Bununla belə, dövlətin tiryək, xaşxaş becərməsinə verdiyi dəstək o qədər “uğurlu” oldu ki, bu da 2,5 milyon insanın ölümünə səbəb olan, 1870-1872-ci illərdə Böyük Aclığa töhfə verən tiryək xaşxaşla əvəz olundu.
Tiryək ixracı İranın valyuta və vergi gəlirlərinin əsas mənbəyinə çevrilir. Məhz bu iqtisadi səbəblərə görə, İran 20-ci əsrin əvvəllərində bununla bağlı bir sıra beynəlxalq öhdəliklər imzalasa da, Çinə və digər ölkələrə tiryək ixracına nəzarət etmək istəmədi. 1912-ci ildə Çin xüsusi olaraq fars tiryəyinin idxalına qadağa qoysa da, İran öz fermerlərini və iş adamlarını Çinə tiryək ixrac etməyə təşviq etdi.
1928-ci ildə dövlət qurumunun nəzarəti altında "tiryək istehsalının inhisara alınması haqqında" qanunun qəbulundan sonra İranda xaşxaş əkini sahəsi 35 min hektara qədər artdı. Eyni şey ixrac və vergi gəlirləri, eləcə də İranın dünyanın narkotik payalayıcısı kimi reputasiyası ilə baş verdi.
İxracın hamısı qeyri-qanuni deyildi: Beynəlxalq razılaşmaya əsasən, İrana 1929-1955-ci illər arasında dərman üçün dünyanın qanuni tiryək ehtiyacının 25 %-ni təmin etməyə icazə verildi.
Bu arada, 20-ci əsrin əvvəllərində İranda tiryəkdən sui-istifadə də, əlbəttə, kəskin şəkildə artdı. İranın artan aludəçiliklə bağlı ilk reaksiyaları arasında 1920-ci illərdə narkomanlara "tiryək payı kuponları" təqdim etmək proqramı olub. Tədricən, istifadə siyasəti sərtləşdi, xüsusən də "Tiryək və Alkoqolla Mübarizə Cəmiyyəti" kimi ictimai fəalların kütləvi səfərbərliyi asılılığın dağıdıcı təsirlərini vurğuladı. Bununla belə, 1950-ci illərə qədər İranda o dövrdə 20 milyonluq əhalidən təxminən 2,5 milyon narkotik istifadəçisinin olduğu təxmin edilir.
1955-ci ildə isə şah narkotik becərilməsinə tam qadağa qoydu və tiryək saxlama və satışını qadağan etdi. Bu siyasət 500 min iranlı xaşxaş əkinçisinə dağıdıcı təsir göstərdi. Bir çox kənd yerlərində tibb müəssisələrinin olmadığı və tiryəkdən "universal dərman" kimi geniş istifadə olunduğu bir ölkədə bu qadağa geniş tibbi təcrübələrə də ciddi təsir göstərdi.
Narkomaniya azalmasa da, iqtisadi və sosial çətinliklər böyük idi. İstehlakçılar və narkomanlar daha uzun müddətə həbs edildilər: 1959-cu ildə hətta xaşxaş toxumunun, məsələn, çörəyin üzərində saxlanması ilə əlaqədar üç ilə qədər həbs cəzası var idi.
Qadağa Əfqanıstandan və Türkiyədən tiryək və heroinin geniş qaçaqmalçılığı ilə sistematik şəkildə pozulmuşdu - bu qaçılmaz nəticə idi, çünki qadağa tələbi dayandırmadı və müalicə vasitələri və proqramlar yox idi. Əfqanıstandan ildə təxminən 300 ton olan qaçaqmalçılıq, İranın narkotik vasitələrin qanunsuz dövriyyəsinə görə ölüm cəzasından geniş şəkildə istifadə etməsi, qaçaqmalçılığın qarşısını almaq üçün çox az rol oynadı. Xüsusən də əfqan qaçaqmalçıları Əfqanıstana əliboş qayıtdıqları təqdirdə əfqan ağaları tərəfindən edamla üzləşirdi.
Belə ki, ələ keçirmə nəticəsində narkotik maddələri itirəndə, tez-tez İranın kənd yaşayış məntəqələrini talayıb, kənd sakinlərini Əfqanıstana sürükləyirdilər.
Beynəlxalq narkotik ticarətindən (İranın onilliklər əvvəl siyasəti Çinin narkotik siyasəti məqsədlərinə xələl gətirdiyi kimi) məyus olan və beynəlxalq narkotik tacirlərinə ödənilən qızıl və sabit valyutada böyük itkilərlə üzləşən Şah 1969-cu ildə qadağanı ləğv etdi. Monopoliya, xaşxaş əkini yenidən 50 min hektara endirildi. Yaşına və ya digər fiziki qüsurlarına görə, "dərmanı" tərk edə bilməyən 310 minə yaxın narkoman tiryək üçün qeydiyyat vəsiqəsi alıb, dövlət tərəfindən təmin edildi.
Bununla belə, rəsmi qeydiyyatdan keçmiş ən azı 500 min istifadəçi qeydiyyata alınmayıb və aludəçiliyin faktiki səviyyəsi əlbəttə ki, xeyli yüksəkdir.
***
1979-cu il inqilabından sonra Ayətullah Ruhullah Xomeyni narkotikdən istifadəni “qeyri-islami” elan edərək, asılılığı azaltmağa çalışdı. Ayətullah narkotik vasitələrin edamını “qeyri-insani” adlandırsa da, inqilab narkotik cinayətkarlarını geniş şəkildə həbs edən və edam edən “təmizləmə” proqramını tətbiq etdi.
İnqilab Tribunallarının bədnam baş hakimi və eyni zamanda Narkotiklərlə Mübarizə İnqilabi Şurasının rəhbəri, əvvəllər kiçik din xadimi olan Sadiq Xalxali 1979-cu ildə 11 aylıq hakimiyyəti dövründə ən azı 1582 narkotik satıcısı və yüzlərlə başqa aidiyyəti olmayan adamlarla birlikdə ölüm cəzasına məhkum, zəyali cinayətlərə görə özbaşına, heç bir qanuni proses olmadan edam etdirib.
Narkotik cinayətlərinə görə ölüm cəzasının tətbiqi 1988-ci ildən sonra güclənib və o vaxtdan bəri narkotiklə əlaqəli cinayətlərə görə təxminən 19.000 nəfər edam edilib.
İnqilab həmçinin xaşxaşın qanuni becərilməsi ilə bağlı yerli təcrübələrə son qoydu. İran fermerlərinə iqtisadi təsirlərə baxmayaraq, hər hansı qeyri-qanuni əkinçilik də effektiv şəkildə yatırıldı. Tiryək və metadonun saxlanması dayandırıldı, lakin geniş yayılmış asılılığın başqa müalicəsi mövcud deyildi.
Və bir daha kənar şəxslər narkotiklərə olan sıx tələbatı təmin etmək üçün hərəkətə keçdilər. O vaxta qədər Türkiyə öz tiryək istehsalını faktiki olaraq leqallaşdırmış və qeyri-qanuni ticarətə yönəlmənin qarşısını almışdı. Birləşmiş Ştatlar belə qanuni türk tiryəkinin əhəmiyyətli bir hissəsini almağı öhdəsinə götürmüşdü. Beləliklə, narkotik qaçaqmalçılığı Pakistana keçdi.
Xaşxaş becərilməsi Pakistanın yoxsul bölgələrində başladı və 1980-ci illərdə İran, Avropa və digər bazarları təmin edərək orada inkişaf etdi. 1990-cı illərin əvvəllərində Pakistanın qeyri-qanuni istehsalı ABŞ-ın maliyyələşdirdiyi "məhvetmə və alternativ yaşayış vasitələrinin səyləri" nəticəsində qurudu.
Beləliklə, opiat istehsalı Əfqanıstana keçdi və 1980-ci illərin ortalarından etibarən narkotik pulları ilə birlikdə işğalçı Sovet Ordusu ilə vuruşan mücahidləri maliyyələşdirdi. Mücahidləri ac qoymaq, əhali arasında yemək və sığınacaqdan məhrum etmək üçün Sovet Ordusu yandırılmış torpaq siyasətini həyata keçirdi.
Sovetlər kənd əhalisini şəhərlərə qovmaq üçün (onların nəzarətində idilər) meyvə bağlarını və əkin sahələrini yandırdılar, su kanallarını dağıtdılar. Nəticədə xaşxaş becərilməsi əhəmiyyətli dərəcədə artdı: sadəcə olaraq, heç bir başqa məhsul sərt hava şəraitində su və gübrə çatışmazlığından sağ çıxa bilmədi. Emal edilməli olan və yaxşı yollardan, qanuni əlavə dəyər zəncirlərindən və bazarlardan asılı olan qanuni mallardan fərqli olaraq, yığılmış tiryək xarab olmazdı.
Məhv edilmiş torpaqlarda çiçəklənən heroin istehsalının Sovet Ordusunu da geniş şəkildə aludə etməsi əfqan xalqına az da olsa rahatlıq verdi. 1990-cı illərdə Talibanın onsuz da yoxsul və viran olmuş ölkəni 9-cu əsrə qaytarmaq siyasəti - idarəetmənin və sosial-iqtisadi obyektlərin məqsədyönlü məhv edilməsi - bir əsas nəticə verdi: getdikcə daha çox xaşxaş.
1998-ci ilə qədər Əfqanıstan dünyanın ən böyük opiat istehsalçısı kimi Myanmanı üstələdi. O vaxtdan bəri qeyri-qanuni üzvi opiatların dominant tədarükçüsü olaraq qalır.
***
ABŞ-ın Əfqanıstanda 17 illik əks-üsyan və dövlət quruculuğu səyləri ölkədə tiryək becərilməsinin təhlükəsizliyini və digər struktur amillərini azaltmağa müvəffəq olmayıb. Tiryək, xaşxaş İrana və İran vasitəsilə çiçəklənməkdə və ixrac olunmaqda davam edir.
1979-cu ildə baş verən dramatik siyasi inkişaflara və bir əsrdən artıq müddətdə bir sıra geniş siyasət dəyişikliklərinə baxmayaraq, İranda narkotik istifadəsi inadkar olaraq qalır.
Asılılıq və islahatlar
81 milyonluq əhalidən təxminən 5 milyon iranlının narkoman olduğu təxmin edilir. Bu da davamlı olaraq dünyanın ən yüksək narkomaniya göstəricilərindən biridir. Həbsxanalar istifadəçilərlə doldurulub: 1987-ci ildə İranda 98 000 insan narkotiklə bağlı ittihamlarla həbs edilib; 2004-cü ildə bu rəqəm 831 430 nəfər olub.
2000-ci illərin ortalarında İran və ABŞ-da narkotik istifadəçiləri üçün eyni dərəcədə həbs cəzası var idi ki, bu da dünyada ən yüksək göstəricidir.
İnqilab ictimai-siyasi abu-havanı dəyişdi. Alkoqol dini azlıqlardan başqa hamı üçün qadağan edildi, qohum olmayan kişilər və qadınlar arasında sosial qarşılıqlı əlaqəyə ciddi məhdudiyyətlər qoyuldu və şəxsi özünü həyata keçirmək üçün imkanlar az idi. Bu "inkişaflar" ehtimal ki, narkotik istifadəsini daha da gücləndirdi.
Halbuki, dünya standartları da daxil olmaqla, inqilabdan əvvəl də narkomaniya səviyyəsi çox yüksək idi. İnqilabdan sonra daha böyük cəzaların və tədarükə nəzarətdə gücləndirilmiş səylərin bəlkə də ən əhəmiyyətli və zərərli təsiri ağır narkotiklərə keçid oldu. Yığcam, kiçik və gizlədilməsi asan olduğu üçün heroini qaçaqmalçılıq yolu ilə keçirmək tiryəkdən daha asandır.
Beləliklə, İranda narkomaniya nisbəti 1950-ci illərdəkinin yarısı ola bilsə də, asılılığın şiddəti və onunla əlaqəli təsirlər daha da pisləşdi.
1990-cı illərin sonlarında prezident Məhəmməd Hatəmi narkotikdən istifadəyə görə cəzaları azaldıb, əvəzində narkotiklərin müalicəsi və zərərin azaldılması səylərini xüsusilə HİV/QİÇS-in yayılmasının qarşısının alınmasına yönəltdi.
2009-cu ildə 230 000-ə yaxın insan metadon qəbul etməklə, metadonun saxlanması yenidən dəb halına gəldi. Bununla belə, bu cür mütərəqqi islahatlar Mahmud Əhmədinejad illərində zəiflədi və sosial stiqma və hüquq-mühafizə orqanları qorxusu davam edərkən, müalicə müəssisələri və zərərin azaldılmasına dəstək sistemləri, xüsusən də qadınlar üçün hələ də çox çətin iş olaraq qalır.
2018-ci ilin yanvarında İran saxladığı narkotiklərin miqdarını, edam cəzasına səbəb olan narkotik maddələrin miqdarını açıqladı: cəmi 30 qram heroin, morfin və kokaindən, 5 kq digər narkotik və tiryəkdən 50 kq-dan çox tiryək, 2 kq heroin və 3 kq kristal meth. Dəyişiklik ölüm hökmündə olan 9000-ə yaxın adama cəzalarının həbs və ya cərimə ilə əvəzlənməsi ehtimalı ilə işlərinə baxılmasına icazə verdi.
Marixuana saxlama və alverinə görə ölüm cəzası tamamilə aradan qaldırıldı. Və marixuananı qanuniləşdirən dövrlərdə, 2015-ci il təklifi hətta tiryək və marixuananı dekriminallaşdırmaq və dövlət tərəfindən idarə olunan becərməni tətbiq etməyə çalışırdı.
***
Əfqan tiryək xaşxaşının artması və öz asılılığının azalması ilə bağlı, İran insan alverinin qarşısını almağa çalışıb. Əfqanıstan və Pakistanla sərhədləri boyunca beton maneələrə və dərin xəndəklərə 800 milyon dolalrdan çox pul xərcləyib.
Hər il təxminən 500-600 silahlı maneə əməliyyatı həyata keçirdi. Birləşmiş Millətlər Təşkilatının məlumatına görə, 2017-ci ildə İran dünya üzrə tiryək müsadirələrinin dörddə üçünü və dünya üzrə heroin müsadirələrinin dörddə birini həyata keçirirdi.
Narkotiklərlə mübarizə əməliyyatlarında 4 minə yaxın İran polisi və sərhədçi həyatını itirdi.
İran texniki və maliyyə dəstəyi ilə Əfqanıstanın Herat vilayətində alternativ dolanışıq səylərinə də sponsorluq edib. Əfqanıstanda artan etibarsızlıq və hüquqi iqtisadi inkişaf üçün bir çox iqtisadi və idarəetmə problemləri fonunda, bu səylər ABŞ və Qərbin Əfqanıstanda qanuni dolanışıq vasitələrini təşviq etmək səyləri kimi də zəif nəticə verdi. Əfqanıstanın heroinin üçdə biri öz bazarını və Yaxın Şərqin və Avropanın digər hissələrini təmin edərək İrana və oradan keçməyə davam edir.
Lakin İran tədarükə nəzarət üçün böyük resurslar ayırsa da, geniş miqyasda asılılıqdan əziyyət çəkir və Əfqanıstanda xaşxaş becərilməsinə son qoymaq üçün Qərbin uğursuzluqlarına qarşı etiraz edirsə də, müxtəlif dövlət və İran tərəfindən maliyyələşdirilənlər narkotik ticarətində iştirak edib.
ABŞ Maliyyə Nazirliyi İranın İslam İnqilabı Keşikçiləri Korpusu Qüds Qüvvələrinin tərkibində olan bir neçə şəxsi narkotik alverçisi kimi təyin edib. Livan “Hizbullah”ı və İraqdakı müxtəlif iranpərəst paramilitar həşd qrupları kimi İranın himayə etdiyi vəkil hərbiləşdirilmiş qüvvələr də narkotik ticarətində iştirak ediblər.
“Hizbullah”ın təkcə Livanın Bekka vadisindəki narkotik tarlalarını vergiyə cəlb etdiyi və qoruduğu iddia edilir. Təşkilat bu ittihamı rədd edir, həm də kokain alverində ittiham olunur.
Triborder bölgəsi kimi Latın Amerikasından, Felbab-Braunun 2018-ci ilin dekabrında İraqda verdiyi müsahibələr zamanı öyrəndiyi kimi, İraqda İranın himayə etdiyi qrupların İrandan heroin və Suriyadan İraqa kaptaqon keçirdikləri iddia edilir. Bu cür ittihamlar Livan “Hizbullah”ı kimi əzəli rəqib kəşfiyyat qüvvələrini və etibarlı qüvvələrini krallığa narkotik qaçaqmalçılığına şərait yaratmaqla, səudiyyəli gəncləri məqsədyönlü şəkildə zəhərləmək və məhv etməkdə ittiham etməkdən həzz alan Səudiyyə Ərəbistanı tərəfindən maraqla qarşılanır.
Bütövlükdə, İran İslam İnqilabından əvvəlki və sonrakı illərdə əsas nəticə ondan ibarətdir ki, ölkədə ictimai sağlamlığın imperativləri və prinsipləri İranın xaricdəki iqtisadi və geosiyasi məqsədləri ilə rəqabət aparır.
Sonda, məncə, bu "Özgəyə quyu qazan özü düşər" atalar sözü yerinə düşər.
Emil MAQALOV,
Regional Sosial Təşəbbüslərə Dəstək İctimai Birliyinin sədri, narkoekspert